Zaliczenie darowizn na schedę spadkową przy dziale spadku

Zgodnie z art. 1039 § 1 KC jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.

Przepis ten nasuwa poważną wątpliwość interpretacyjną, a mianowicie jak rozumieć pojęcie „darowizna”? Czy chodzi o darowiznę w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego (art. 888 k.c.) czy darowiznę rozumianą potocznie, a więc znacznie szerzej niż wynikałoby to z ustawowego rozumienia tego pojęcia. Przykładowo czy darowizną w rozumienie tego przepisu będzie gospodarstwo rolne przekazane dzieciom w ramach umowy zawartej w trybie art. 52 ustawy z 27.10.1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników?

Na tym tle zarysowały się dwie odmienne koncepcje. Zgodnie z pierwszą z nich pojęcie „darowizny” należy rozumieć wąsko, tak jak pojęcie to jest rozumiane na gruncie art. 888 k.c. Tak przyjął m.in. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 07 lutego 2014 r. w sprawie III CZP 114/13, gdzie wskazał, że „Wartość gospodarstwa rolnego przekazanego spadkobiercy (następcy) w drodze umowy zawartej w trybie art. 52 ustawy z 27.10.1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin nie podlega zaliczeniu na należną temu spadkobiercy schedę spadkową na podstawie art. 1039 KC.”

Niemniej jednak bardziej przekonywującym i zarazem częściej spotykanym stanowiskiem w tej sprawie jest pogląd, zgodnie z którym należy szeroko rozumieć pojęcie „darowizny” w przypadku działu spadku. Taki pogląd został wyrażony m.in. w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 2012 r. w sprawie I CSK 217/12, gdzie wskazano, że „Wszystkie istotne darowizny spadkodawcy na rzecz najbliższych uwzględnia się przy dzieleniu spadku, choćby nie nazywały się darowiznami.” Podobne stanowisko znajdziemy także w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 09 grudnia 2010 r., gdzie stwierdzono, że „Określenie "darowizna", użyte w art. 1039 § 1 KC należy rozumieć wszelkie przysporzenia dokonane pod tytułem darmym, które za życia spadkodawcy przeszły z jego majątku do majątku spadkobiercy i stały się własnością tego ostatniego. Zaliczeniu podlegają więc także inne korzyści, jakie nieodpłatnie otrzymał spadkobierca od spadkodawcy.”

Przykład:

Jan darował na rzecz swojej żony Marii, z którą pozostawał w ustroju rozdzielności majątkowej nieruchomość o wartości 300.000,00 zł, po czym zmarł, pozostawiając jako swoich spadkobierców żonę Marię i syna Piotra, dziedziczących w równych częściach (po ½ części spadku). W chwili śmierci Jan miał na rachunku bankowym kwotę 500.000,00 zł. Jak będzie wyglądało rozliczenie w ramach działu spadku? Otóż wartość spadku to 500.000,00 zł, wartość udziału w spadku to ½ z tej kwoty czyli po 250.000,00 zł. Wartość spadku po doliczeniu darowizny to 800.000,00 zł zaś udziału w wysokości ½ to 400.000,00 zł. Nieruchomość o wartości 300.000,00 zł zostanie zaliczona na schedę spadkową Katarzyny zatem otrzyma ona część udziału spadkowego w wysokości 100.000,00 zł (400.000,00 zł – 300.000,00 zł – 100.000,00 zł), zaś Piotr utrzyma udział o wartości 400.000,00 zł.