Komu należy się zachowek?
Zachowek to rekompensata i forma ochrony interesów majątkowych najbliższych członków rodziny, którzy nie zostali uwzględnieni w testamencie. Jeśli zatem osoba została pominięta w testamencie bliskiego krewnego, może domagać się rekompensaty zwanej zachowkiem. W pewnych wypadkach możliwe jest także dochodzenie uzupełnienia zachowku przez spadkobierców ustawowych.
Aby ustalić czy ma się roszczenie o zapłatę zachowku w pierwszej kolejności trzeba ustalić czy należy się do kręgu osób, którym ustawa przyznaje prawo do zachowku. Do kręgu tych osób należą wyłącznie zstępni (czyli dzieci, wnuki, prawnuki etc.), małżonek i rodzice, co wprost wynika z treści art. 991 § 1 k.c. Oznacza to, że przykładowo nie można domagać się zachowku po zmarłych siostrze czy bracie.
W drugiej kolejności należy ustalić czy nie jest się osobą wyłączoną z prawa do zachowku. Osobami wyłączonymi są osoby, które nie dochodzą do dziedziczenia na zasadach ogólnych z powodu niegodności, osoby wydziedziczone czy też osoby które odrzuciły spadek lub się go zrzekły.
W trzeciej kolejności ustalić czy nie doszło do przedawnienia roszczenia. Zachowku można domagać się w terminie 5 lat od dnia otwarcia spadku.
Następnie należy ustalić czy w ogóle w skład spadku wchodziły aktywa, a jeśli tak jaką miały wartość. W przypadku darowizn poczynionych przez spadkodawcę przed jego śmiercią należy ustalić także czy darowizny te można zaliczyć na należny zachowek.
W ostatniej kolejności należy wyliczyć wysokość zachowku. Jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni wówczas należą im się dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału.
Jak wskazano na wstępie, najczęściej osobą, która będzie pozwana w sprawie o zachowek będzie ten, kto odziedziczył spadek na podstawie testamentu. Możliwe jest jednak także dochodzenie uzupełnienia zachowku od osoby, na rzecz której spadkodawca jeszcze za swojego życia uczynił darowizny. Zatem nawet jeżeli spadkodawca nie sporządził testamentu, w niektórych sytuacjach spadkobiercy ustawowi będą mieli roszczenie o uzupełnienie zachowku.
Przykład:
Spadkodawca Jan zmarł w dniu 31 grudnia 2020 r., pozostawiając żonę Marię, 20-letniego i zdolnego do pracy syna Adama oraz 16-letnią córkę Katarzynę. Na rok przed śmiercią Jan darował swojej przyjaciółce Annie nieruchomość gruntową o wartości 1.000.000,00 zł. W chwili śmierci Jan nie posiadał już żadnego majątku. Zmarły nie pozostawił po sobie testamentu. W wyniku sprawy sądowej o stwierdzenie nabycia spadku sąd wydał postanowienie na mocy którego stwierdził, że spadek po Janie nabyli córka Katarzyna i syn Adam w udziale po ½ każde z nich, jednoczenie sąd uznał Marię za niegodną dziedziczenia z uwagi na dopuszczenie się przez nią ciężkiego przestępstwa przeciwko Janowi (wieloletnie znęcenia się psychiczne).
W przedstawionej powyżej sytuacji, pomimo, że Adam i Katarzyna są spadkobiercami ustawowymi swojego ojca to w praktyce nic nie dziedziczą, bo wartość masy spadkowej jest zerowa. Jednakże Adam i Katarzyna mają roszczenie o zachowek wobec Anny. Wysokość zachowku będzie jednak różna, bowiem Anna w momencie otwarcia spadku była osobą małoletnią, a Adam pełnoletnią.
Zatem wysokość roszczenia Anny będzie wynosiła 222.222,22 zł (1/3 x 2/3 ze względu na małoletniość x 1.000.000,00 zł).
Z kolei wysokość należnego dla Adama zachowku będzie wynosiła 166.666.66 zł (1/3 x 1/2 x 1.000.000,00 zł).
Wyliczając wysokość należnego zachowku w niniejszej sprawie trzeba pamiętać, że zgodnie z art. 922 k.c., przy obliczaniu udziału uwzględnia się także spadkobiercę uznanego za niegodnego, w tym przypadku Marię.